Dyrektywa unijna w sprawie sygnalistów

W grudniu 2021 roku minął termin w którym państwa członkowskie Unii Europejskiej, w tym Polska, zobowiązane były do zaimplementowania Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) dotyczącej tzw. sygnalistów. Jednakże w zakresie podmiotów należących do sektora prywatnego czas ten został wydłużony aż o dwa lata, w związku z czym upływa dopiero w 2023 roku. W dzisiejszym artykule chciałbym Państwu wyjaśnić, na czym właściwie polegają założenia wyżej wspomnianej Dyrektywy i czego ona dotyczy.

 

Czym jest dyrektywa dotycząca sygnalistów?

23 października 2019 roku Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej przyjęły Dyrektywę 2019/1937 w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, a więc tzw. sygnalistów.

Na wstępie wskazuje ona, iż potencjalni „sygnaliści” często rezygnują ze zgłaszania swoich zastrzeżeń lub podejrzeń z obawy przed działaniami odwetowymi. W związku z tym, konieczne jest zapewnienie im zrównoważonej i skutecznej ochrony - zarówno na poziomie unijnym, jak i międzynarodowym, co właśnie stanowi cel przedmiotowej dyrektywy.

Zgodnie z Dyrektywą jest to o tyle ważne, że na poziomie Unii, dokonywane przez sygnalistów zgłoszenia i ujawnianie publiczne dotyczące naruszeń stanowią jeden z elementów oddolnego egzekwowania jej polityk oraz prawa.

Dostarczają one bowiem informacji na potrzeby krajowych i unijnych systemów egzekwowania prawa, umożliwiając skuteczne wykrywanie przypadków jego naruszenia, prowadzenie postępowań wyjaśniających w tym zakresie oraz ich ścigania, zwiększając tym samym konieczną przejrzystość i rozliczalność systemu Unii Europejskiej.

 

Kim są sygnaliści?

Co najważniejsze, dyrektywa wskazuje, iż sygnalistami są osoby zgłaszające naruszenia prawa Unii, które są szkodliwe dla interesu publicznego.

Przepisy Dyrektywy stosuje się do osób pracujących w sektorze prywatnym lub publicznym, które uzyskały informacje na temat naruszeń w kontekście związanym z pracą, w tym co najmniej do:

• osób posiadających status pracownika, w tym urzędnika służby cywilnej;

• osób posiadających status osób prowadzących działalność na własny rachunek;

• akcjonariuszy lub wspólników oraz osób będących członkami organu administrującego, zarządzającego lub nadzorczego przedsiębiorstwa, w tym członków niewykonawczych, a także wolontariuszy i stażystów, bez względu na to czy otrzymują oni wynagrodzenie;

• osób pracujących pod nadzorem i kierownictwem wykonawców, podwykonawców i dostawców.

Dyrektywa odnosi się także do osób dokonujących zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji na temat naruszeń, jakie uzyskały w ramach stosunku pracy, który już ustał, a także których stosunek pracy ma zostać dopiero nawiązany, w przypadku gdy informacje na temat naruszeń uzyskano w trakcie procesu rekrutacji lub innych negocjacji poprzedzających zawarcie umowy.

W rozumieniu przedmiotowego aktu prawnego, sygnaliści odgrywają kluczową rolę w zapobieganiu powstawaniu naruszeń oraz w ochronie dobra społecznego.

 

W jaki sposób działają sygnaliści?

Głównym celem działalności sygnalistów jest informowanie o naruszeniach oraz ich zgłaszanie, które zgodnie z Dyrektywą oznaczają działania lub zaniechania, które:

• są niezgodne z prawem i dotyczą aktów prawnych Unii i dziedzin objętych jej zakresem przedmiotowym;

• są sprzeczne z przedmiotem lub celem przepisów zawartych w aktach prawnych Unii i dziedzinach objętych jej zakresem przedmiotowym.

Informacje na temat naruszeń oznaczają informacje, w tym uzasadnione podejrzenie, dotyczące zaistniałych lub potencjalnych naruszeń, do których doszło lub prawdopodobnie dojdzie w organizacji, w której osoba zgłaszająca pracuje lub pracowała, lub w innej organizacji, z którą osoba dokonująca zgłoszenia utrzymuje lub utrzymywała kontakt w kontekście wykonywanej pracy, lub dotyczące prób ukrycia takich naruszeń.

Zgłaszanie naruszeń może się odbywać w formie ustnej lub pisemnej, przy czym mogą one przybrać postać wewnętrzną, polegającą na przekazywaniu informacji w obrębie podmiotu prywatnego w sektorze prywatnym lub publicznym lub zewnętrzną, kiedy to są one przekazywane właściwym organom, które są powołane do walki z danym negatywnym zjawiskiem.

Zgłoszenie może także polegać na tzw. ujawnieniu publicznym, które oznacza podanie informacji na temat naruszeń do wiadomości publicznej.

 

W jaki sposób są chronieni sygnaliści?

Jak wspomniałem na wstępie, celem Dyrektywy jest zapewnienie sygnalistom odpowiedniej ochrony przed działaniami odwetowymi.

Oznaczają one bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie mające miejsce w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem wewnętrznym lub zewnętrznym lub ujawnieniem publicznym i które wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę dla osoby dokonującej zgłoszenia.

Ich katalog jest bardzo szeroki, gdyż mogą one przybrać następujące formy:

• zawieszenia, przymusowego urlopu bezpłatnego, zwolnienia lub równoważnych środków,

• degradacji lub wstrzymania awansu,

• przekazania obowiązków, zmiany miejsca pracy, obniżenia wynagrodzenia, zmiany godzin pracy,

• wstrzymania szkoleń,

• negatywnej oceny wyników lub negatywnej opinii o pracy,

• nałożenia lub zastosowania jakiegokolwiek środka dyscyplinarnego, nagany lub innej kary, w tym finansowej,

• przymusu, zastraszania, mobbingu lub wykluczenia,

• dyskryminacji, niekorzystnego lub niesprawiedliwego traktowania,

• nieprzekształcenia umowy o pracę na czas określony w umowę o pracę na czas nieokreślony, w sytuacji gdy pracownik mógł mieć uzasadnione oczekiwania, że zostanie mu zaoferowane stałe zatrudnienie,

• nieprzedłużenia lub wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę na czas określony,

• szkody, w tym nadszarpnięcia reputacji danej osoby, zwłaszcza w mediach społecznościowych, lub strat finansowych, w tym strat gospodarczych i utraty dochodu,

• umieszczenia na czarnej liście na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego, co może skutkować tym, że dana osoba nie znajdzie w przyszłości zatrudnienia w danym sektorze lub danej branży,

• wcześniejszego rozwiązania lub wypowiedzenia umowy dotyczącej towarów lub umowy o świadczenie usług,

• odebrania licencji lub zezwolenia,

• skierowania na badania psychiatryczne lub lekarskie.

 

Ochrona sygnalistów

Dyrektywa przewiduje szereg narzędzi mających na celu zapewnienie sygnalistom odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa.

Przede wszystkim uznaje ona, że osoby dokonujące zgłoszenia informacji na temat naruszeń lub dokonujące ujawnienia publicznego nie naruszają żadnych ograniczeń w zakresie ujawniania informacji i nie ponoszą żadnej odpowiedzialności z tego tytułu, pod warunkiem jednak, że miały one uzasadnione podstawy, by sądzić, że ich działanie jest niezbędne do ujawnienia naruszenia.

Poza tym, osoby takie nie ponoszą odpowiedzialności w związku z uzyskaniem informacji będących przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego lub dostępem do takich informacji, pod warunkiem że nie stanowiło to czynu zabronionego.

Dyrektywa stanowi także, iż w postępowaniach przed sądem lub innym organem dotyczących szkody poniesionej przez osobę dokonującą zgłoszenia wskutek jej działalności, przyjmuje się z góry, że została ona wyrządzona w ramach działań odwetowych.

W takich przypadkach na osobie, która podjęła działania powodujące szkodę, spoczywa ciężar udowodnienia, że działania te przeprowadziła z należycie uzasadnionych powodów.

W postępowaniach prawnych, na przykład dotyczących zniesławienia, naruszenia praw autorskich, naruszenia tajemnicy, naruszenia przepisów o ochronie danych, naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa, lub w przypadku roszczeń odszkodowawczych na podstawie prawa prywatnego, publicznego lub zbiorowego prawa pracy, sygnaliści nie ponoszą żadnej odpowiedzialności w wyniku dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. Co więcej, mają oni mają prawo wystąpić o umorzenie postępowania, powołując się na to zgłoszenie lub ujawnienie publiczne, pod warunkiem że miały uzasadnione podstawy, by sądzić, że były one niezbędne do ujawnienia naruszenia.

 

Ochrona innych osób

Podkreślić trzeba, że w stosownych przypadkach środki ochrony sygnalistów stosuje się również do:

• osób pomagających w dokonaniu zgłoszenia;

• osób trzecich powiązanych z osobami dokonującymi zgłoszenia, które mogą doświadczyć działań odwetowych w kontekście związanym z pracą, takich jak współpracownicy lub krewni osób dokonujących zgłoszenia;

• podmiotów prawnych, które stanowią własność osoby dokonującej zgłoszenia, dla których taka osoba pracuje lub które są w inny sposób z nią powiązane w kontekście związanym z pracą.

   

Zasada poufności

Ochronie sygnalistów służy także wprowadzona przez Dyrektywę zasada poufności. Zgodnie z nią - tożsamość osoby dokonującej zgłoszenia nie może zostać ujawniona – bez jej wyraźnej zgody – żadnej osobie, która nie jest upoważnionym członkiem personelu właściwym do przyjmowania zgłoszeń i podejmowania w związku z nimi działań następczych. Ma to zastosowanie również do wszelkich innych informacji, na podstawie których można bezpośrednio lub pośrednio zidentyfikować tożsamość osoby dokonującej zgłoszenia.

 

 

Jakie są obowiązki pracodawców?

Dyrektywa stanowi, iż podmioty prawne w sektorze publicznym oraz prywatnym zobowiązane są do ustanowienia kanałów i procedur na potrzeby dokonywania zgłoszeń wewnętrznych i podejmowania działań następczych, po konsultacji i w porozumieniu z partnerami społecznymi.

Mogą one być obsługiwane wewnętrznie przez wyznaczoną do tego celu osobę lub wyznaczony dział lub zapewniane zewnętrznie przez osobę trzecią.

Obowiązkiem podmiotów, które otrzymały zgłoszenie jest wdrożenie odpowiednich działań następczych. Polegają one dokonaniu oceny prawdziwości zarzutów zawartych w zgłoszeniu oraz, w stosownych przypadkach podjęciu czynności mających na celu zaradzenie naruszeniu będącemu przedmiotem zgłoszenia.

 

Jakie sankcje przewiduje Dyrektywa?

Zgodnie z treścią Dyrektywy, państwa członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane są do ustanowienia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji stosowanych wobec osób fizycznych lub prawnych, które:

• utrudniają lub usiłują utrudniać dokonywanie zgłoszeń,

• podejmują działania odwetowe wobec sygnalistów,

• wszczynają uciążliwe postępowania przeciwko takim osobom,

• dopuszczają się naruszeń obowiązku zachowania poufności tożsamości osób dokonujących zgłoszenia.

Sankcję powinny dotyczyć także osób dokonujących zgłoszenia, wobec których ustalono, że objęło ono nieprawdziwe informacje.

 

Jaki jest termin wdrożenia Dyrektywy?

Dyrektywa przewiduje, że co do zasady, państwa członkowskie wprowadzą w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do jej wykonania do dnia 17 grudnia 2021 r.

W powyższym zakresie wprowadzone zostało jednak istotne odstępstwo, gdyż w przypadku podmiotów prawnych w sektorze prywatnym zatrudniających od 50 do 249 pracowników, państwa członkowskie obowiązane są do dokonania implementacji przepisów Dyrektywy w zakresie wypełnienia obowiązku ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń do dnia 17 grudnia 2023 r.

 

Mam nadzieję, iż powyższy artykuł wyjaśnił Państwu kim są i w jaki sposób, zgodnie z przyjętą przez UE dyrektywą działają sygnaliści. Jako ciekawostkę dodam, iż projekt polskiej ustawy został już opracowany i przeszedł część procesu legislacyjnego. Niestety, do chwili obecnej nie wszedł on w życie.