Gospodarstwo rolne a postępowanie o dział spadku

Dział spadku, jeśli obejmuje gospodarstwo rolne, musi być przeprowadzany na specjalnych zasadach. Dlatego tak wielką rolę pełni precyzyjne ustalenie, czy grunt należący do masy spadkowej rzeczywiście ma taki charakter. Co o tym decyduje, w jaki sposób można to stwierdzić oraz na czym polega dział nieruchomości rolnej?

Co to jest gospodarstwo rolne?

Aby odpowiedzieć na tak zadane pytanie, trzeba sięgnąć do definicji zawartych w odpowiednich aktach prawnych.

Podstawowa z nich znajduje się w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z nią, za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (art. 55 (3) k.c.).

Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 2569 z późn. zm.) zastrzega dodatkowo, iż powierzchnia nieruchomości rolnej albo łączna powierzchnia nieruchomości rolnych musi być nie mniejsza niż 1 ha (art. 2 pkt 2).

Według pozostałych definicji, gospodarstwo rolne to:

obszar gruntów o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, stanowiących własność lub znajdujących się w posiadaniu osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej, w tym spółki, nieposiadającej osobowości prawnej. Są one sklasyfikowane w ewidencji gruntów i budynków jako użytki rolne, z wyjątkiem tych, które są zajęte na prowadzenie działalności gospodarczej innej niż działalność rolnicza (art. 2, w zw. z art. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym - t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 333 z późn. zm.),
każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej, przez którą rozumie się działalność w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej i rybnej (art. 6 pkt 4, w zw. z pkt. 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników - t.j. Dz. U. z 2023 r., poz. 208 z późn. zm.).

Dodać trzeba, iż polskie prawo rozróżnia także pojęcie „nieruchomości rolnych”. Zgodnie z Kodeksem cywilnym - nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej (art. 46 (1) k.c.).

Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego wskazuje dodatkowo, że pojęcie to nie obejmuje nieruchomości położonych na obszarach przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego na cele inne niż rolne (art. 2 pkt 1).

Powyższe oznacza to, że dany grunt ma charakter nieruchomości rolnej, tylko gdy spełnia warunki określone w cytowanej powyżej normie Kodeksu cywilnego, a jednocześnie dla obszaru na którym jest on położony:

w ogóle nie obowiązuje miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, albo
obowiązuje plan zagospodarowania przestrzennego i przewiduje wprost, iż jest on przeznaczony na cele związane bezpośrednio z produkcją rolną.

Tym samym, jeżeli nawet dana nieruchomość wykorzystywana jest jedynie na cele produkcji rolnej, a z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego wynika, iż nie jest ona do tego przeznaczona, wówczas taki grunt w żadnym razie nie może zostać uznany za nieruchomość rolną. Wynika to z faktu, iż o statusie danego obszaru nie decyduje jego bieżący sposób zagospodarowania, ale status określony przez obowiązujące przepisy prawa.

Powyższe znajduje swoje pełne potwierdzenie w ustalonym orzecznictwie, które wykształciło w tym zakresie wyraźną linię. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 stycznia 1999 r. (III CKN 140/98, LEX nr 50652) wskazał trzy przesłanki jakie muszą być spełnione łącznie by uznać daną nieruchomość objętą działem spadku za gospodarstwo rolne „(…) Jeżeli wobec tego obie należące do spadku działki położone są na terenie rolniczym i teren ten w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego traktowany jest jako rolny, a łącznie przekraczają one obszar 1 ha, to sądy zasadnie przyjęły, iż przedmiotem spadkobrania po Helenie C. jest gospodarstwo rolne.(…)”.

Podobnie w postanowieniu z 18 kwietnia 2019 r. (IV CSK 464/18, Legalis nr 1898276) Sąd Najwyższy stwierdził, iż „w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy z 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego nie są nieruchomościami rolnymi takie, które są wprawdzie takimi w znaczeniu przyjętym w art. 46 (1) k.c., lecz w planach zagospodarowania przestrzennego są przeznaczone na inne cele niż rolne”.

Z kolei w postanowieniu z 5 kwietnia 2017 r. (II CSK 406/16, LEX nr 2309578) Sąd Najwyższy orzekł, że „Dla przyjęcia, że nieruchomość jest gospodarstwem rolnym w rozumieniu art. 55[3] w zw. z art. 46[1] k.c. nie ma znaczenia to, czy jest ona aktualnie wykorzystywana rolniczo, a jedynie to, że jest gruntem rolnym (lub leśnym) i stanowi lub może stanowić (potencjalnie) zorganizowaną całość gospodarczą”.

Z prawną definicją „nieruchomości rolnych” ściśle związane są pojęcia „rolnika” oraz „działalności rolniczej”, konieczne jest więc ich krótkie opisanie.

Rolnik i działalność rolnicza

Definicję pojęcia „rolnika indywidualnego” zawiera art. 6 ust. 1 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego. Zgodnie z nim uważa się za niego osobę fizyczną będącą właścicielem, użytkownikiem wieczystym, samoistnym posiadaczem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych, których łączna powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 ha, posiadającą kwalifikacje rolnicze oraz co najmniej od 5 lat zamieszkałą w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego i prowadzącą przez ten okres osobiście to gospodarstwo.

Według ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników za „rolnika” uważa się pełnoletnią osobę fizyczną, zamieszkującą i prowadzącą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, osobiście i na własny rachunek, działalność rolniczą w pozostającym w jej posiadaniu gospodarstwie rolnym, w tym również w ramach grupy producentów rolnych, a także osobę, która przeznaczyła grunty prowadzonego przez siebie gospodarstwa rolnego do zalesienia (art. 6 pkt 1).

Z kolei „prowadzenie działalności rolniczej” to prowadzenie działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej (art. 2 pkt 3 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego)

Szerszą definicję tego pojęcia zawarł w swoim orzeczeniu z dnia 15 grudnia 2014 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie (II SA/Wa 583/14). Zgodnie z nim „Prowadzenie działalności rolniczej oznacza prowadzenie na własny rachunek przez posiadacza gospodarstwa rolnego działalności zawodowej, związanej z tym gospodarstwem, stałej, osobistej oraz mającej charakter wykonywania pracy lub zwykłych czynności wiążących się z jego prowadzeniem. Prowadzenie tak rozumianej działalności może polegać na samym zarządzaniu gospodarstwem. Prowadzi gospodarstwo rolne ten, kto władając nim w sensie prawnym - jak właściciel, użytkownik, posiadacz samoistny lub zależny - wykonuje czynności natury funkcjonalnej, niezbędne dla racjonalnej gospodarki w konkretnym gospodarstwie rolnym”.

Co to jest dział spadku?

Dział spadku ma na celu zniesienie wspólności majątku spadkowego i wskazanie, jakie poszczególne, wchodzące w jego skład przedmioty majątkowe przypadną na wyłączną własność poszczególnych spadkobierców.

Podkreślić trzeba, że dział spadku jest następnym krokiem po uzyskaniu przez spadkobierców aktu notarialnego poświadczającego dziedziczenie bądź postanowienia Sądu o stwierdzeniu nabycia spadku. Ustanawiają one osoby wchodzące do grona spadkobierców oraz określają ich udział w majątku spadkowym, nie określają jednak, co konkretnie im przypada w udziale.

W trakcie postępowania działowego, zadaniem Sądu jest ustalenie składu i wartości spadku ulegającego podziałowi. Skład spadku ustalany jest według stanu z chwili jego otwarcia, a więc śmierci spadkodawcy, zaś jego wartość – według cen obowiązujących w chwili orzekania o dziale.

Gospodarstwo rolne a dział spadku

Muszą Państwo wiedzieć, że zarówno samo dziedziczenie gospodarstwa rolnego, jak i jego późniejszy dział pomiędzy spadkobierców podlega przepisom o specjalnym charakterze. Przewidują one w tym względzie szereg daleko idących ograniczeń. Dlatego też tak ważne jest jednoznaczne stwierdzenie, czy grunt wchodzący w skład spadku, istotnie ma taki właśnie charakter.

W tym względzie wypowiedział się Sąd Najwyższy, który w postanowieniu z dnia 16 maja 2013 r. (sygn.. akt IV CSK 256/12, https://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia2/IV%20CSK%20256-12-2.pdf) wskazał, że „ocena charakteru prawnego nieruchomości podlegającej działowi spadku w celu ustalenia, czy w rozumieniu art. 46(1) k.c. i art. 55(3) k.c. stanowi ona nieruchomość rolną (gospodarstwo rolne), do której działu będą miały zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego dotyczące gospodarstw rolnych, powinna być dokonywana w oparciu o plan zagospodarowania przestrzennego, a w jego braku kataster (art. 92 ust. 1 i 2 u.g.n.) - do czasu przekształcenia ewidencji gruntów i budynków w kataster nieruchomości przez pojęcie katastru należy rozumieć ewidencję gruntów (art. 53a p.g.k.)”.

Także Sąd Okręgowy w Płocku w postanowieniu z dnia 01 sierpnia 2019 r. (sygn.. akt IV Ca 107/19, https://orzeczenia.plock.so.gov.pl/content/$N/152525000002003_IV_Ca_000107_2019_Uz_2019-08-01_001 ) stwierdził, że „Ocena charakteru prawnego nieruchomości podlegającej zniesieniu współwłasności (działowi spadku lub podziałowi majątku wspólnego) w celu ustalenia, czy w rozumieniu art. 46(1) k.c. stanowi ona nieruchomość rolną, do której będą miały zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące nieruchomości rolnych, powinna być dokonywana w oparciu o miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, a w jego braku na podstawie katastru nieruchomości (zob. postanowienie SN z 16 maja 2013 r., IV CSK 256/12, LEX nr 1365710)”.

Jakie są zasady działu gospodarstwa rolnego?

Przede wszystkim, Sąd dokonując działu spadku składającego się z gospodarstwa rolnego musi uwzględniać podstawowe zasady ustroju rolnego w Polsce i wynikające z niego ograniczenia. Polegają one na tym, iż:

nabywcą nieruchomości rolnej może być wyłącznie rolnik indywidualny,
jej powierzchnia wraz z powierzchnią nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rodzinnego nabywcy nie może przekraczać 300 ha użytków rolnych (art. 2a ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego).

Szczegółowe zasady działu gospodarstwa rolnego określają art. 213 – 214 oraz 218 , w zw. z art. 1070 Kodeksu cywilnego, zgodnie z nimi:

jeżeli Sąd uzna, że podział gospodarstwa rolnego pomiędzy poszczególnych współspadkobierców byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, przyzna je temu z nich, na którego wyrażą zgodę wszyscy pozostali,
w razie, gdy brak takiego wskazania Sąd przyzna gospodarstwo rolne temu ze spadkobierców, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno - gospodarczy przemawia za wyborem innego współspadkobiercy,
gdy powyższe warunki spełnia kilku współwłaścicieli albo jeżeli nie spełnia ich żaden z nich, Sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia,
niewyrażenie zgody przez każdego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa rolnego spowoduje, że Sąd zasądzi jego sprzedaż. Nastąpi to także wówczas, gdy z takim wnioskiem wystąpią wszyscy współwłaściciele,
współwłaściciele, którzy nie otrzymali gospodarstwa rolnego lub jego części, lecz do chwili zniesienia współwłasności zamieszkiwali w nim, zachowują to uprawnienie, jednakże nie dłużej niż przez pięć lat. W przypadku, gdy w chwili znoszenia współwłasności osoby takie są małoletnie, okres ten liczy się od osiągnięcia przez nie pełnoletności. Ograniczenie wskazanym terminem nie dotyczy tych współwłaścicieli, którzy są trwale niezdolni do pracy.